Κοζάνη: Μάρτυρες της αρχαιοελληνικής και βυζαντινής αρχιτεκτονικής τα αρχοντικά της

Οι ρίζες της αρχιτεκτονικής των αρχοντικών της Κοζάνης χάνονται στα βάθη των αιώνων. Ωστόσο, αν τα εξετάσει κάποιος με προσοχή, μπορεί πολλά να καταλάβει για τον τρόπο ζωής των κατοίκων της Μακεδονίας σε αυτά τα υψηλού κάλλους και αισθητικής κτίσματα που ανεγέρθηκαν από τον 17ο αιώνα και μετά. Βασικά χαρακτηριστικά τους ήταν ο ανδρώνας, η πλατυμέτωπη πρόσοψη του κτιρίου, ο ηλιακός (ή ηλιακωτό που μετονομάστηκε σε χαγιάτι), δηλ. ο σκεπαστός εξώστης, που φιλοξενούσε την οικογένεια για 11 μήνες το χρόνο, αλλά και τα σαχνισιά, οι προεξοχές των αρχοντικών που αναπτύσσονταν πέρα από τα όρια της τοιχοποιίας του ισογείου και στηρίζονταν σε ξύλινα υποστυλώματα.

Για την προέλευση των βασικών αρχιτεκτονικών στοιχείων των αρχοντικών της Μακεδονίας δεν υπάρχει αμφιβολία κατά τον ομότιμο καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Νικόλαο Μουτσόπουλο. «Τα βασικά στοιχεία της μακεδονικής αρχιτεκτονικής προέρχονται από την αρχαία ελληνική και βυζαντινή κατοικία, καθώς εντοπίζονται στις αρχαίες κατοικίες της Ολύνθου, της Μεσημβρίας και όλες αυτές που ανασκάφηκαν πρόσφατα σε περιοχές της Βερογίτιδας» τονίζει ο
ίδιος στο ΑΜΠΕ και υπογραμμίζει ότι «η δομημένη αρχιτεκτονική μας κληρονομιά αποδεικνύει την αυθεντικότητα των κληρονόμων του αρχαιοελληνικού και βυζαντινού κόσμου».

Όσο για τις ονομασίες «χαγιάτια» και «σαχνισιά» διευκρινίζει ότι δεν είναι τουρκικές αλλά παλαιοαραβικές, ενώ ο Διευθυντής του Ιστορικού Λαογραφικού Μουσείου Κοζάνης Πολυνείκης Αγγέλης σχολιάζει: «Παλαιότερα, κάποιοι θεωρούσαν, λανθασμένα, τις ονομασίες αυτές τουρκικές. Η πραγματικότητα, όμως, είναι διαφορετική καθώς τους συγκεκριμένους όρους τους έφεραν στην περιοχή οι μάστορες του τόπου από τα ταξίδια που είχαν κάνει στην Περσία». Μιλώντας για τα δομικά χαρακτηριστικά των αρχοντικών της Κοζάνης, ο κ. Μουτσόπουλος δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο χαγιάτι, το οποίο περιγράφει διαφορετικές χρήσεις ενός χώρου που εξελίχτηκαν κατά τη διάρκεια του χρόνου. 

Αρχικά, επρόκειτο για έναν σκεπαστό εξώστη, ανοιχτό προς την πλευρά του νότου, ώστε ο ήλιος να ζεσταίνει το χώρο ακόμη και κατά την περίοδο του χειμώνα που βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο. Μοιάζει με τους σημερινούς ημιυπαίθριους, καθώς είναι χτιστός από τρεις πλευρές και ανοιχτός μόνο από μία πλευρά. Εκεί πραγματοποιούνταν όλες οι δευτερεύουσες εργασίες του σπιτιού κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου. Εναλλακτικά, ο όρος χρησιμοποιείτο για να περιγράψει την εσωτερική ισόγεια ημιυπαίθρια αυλή των αρχοντικών της Κοζάνης, τις στεγασμένες βεράντες, αλλά και τον κλειστό χώρο που πολλές φορές προέκυψε από το χτίσιμο της ανοιχτής πλευράς.

Σε ό,τι αφορά τα σαχνισιά, αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της όψης των αρχοντικών της Κοζάνης, που κατά τον κ. Αγγέλη, υπάρχει και στα αρχοντικά της Σιάτιστας, της Καστοριάς και της Βέροιας. «Ο τελευταίος όροφος των αρχοντικών ήταν χτισμένος με ελαφριά υλικά, με τα οποία τα δωμάτια έβγαιναν έξω από το όριο του περιγράμματος του σπιτιού» αναφέρει.

Τη δεκαετία του ’60, τα αρχοντικά της Κοζάνης υπέστησαν ένα ισχυρό πλήγμα λόγω της αντιπαροχής, ενώ το δεύτερο ισχυρό «χτύπημα» επήλθε με τον σεισμό της δεκαετίας του ’90. Αυτή τη στιγμή έχουν απομείνει ελάχιστα αρχοντικά, μετρημένα στα δάχτυλα των χεριών. Σ’ αυτά περιλαμβάνονται το Επισκοπείο της Κοζάνης, κτίριο του 1744, που αποκαταστάθηκε πρόσφατα και φιλοξενεί τη Μητρόπολη, τα αρχοντικά Βούρκα – Νικολάου και Βούρκα - Κατσικά (1745 -1760), το αρχοντικό Λασσάνη (όπου σήμερα στεγάζεται η χαρτοθήκη του δήμου) και το αρχοντικό Βαμβακά
που πρόκειται να αποκατασταθεί. 

«Τα αρχοντικά της Κοζάνης ήταν τόσο όμορφα που μπροστά τους τα ανάκτορα του Τοπ Καπί στην Κωνσταντινούπολη θα φαίνονταν απλά σπιτάκια» τονίζει χαρακτηριστικά ο κ. Μουτσόπουλος.
Παρ’ όλα αυτά, δείγματα της μακεδονικής αρχιτεκτονικής παραμένουν και σήμερα, καθώς ξυλόγλυπτα του αρχοντικού Τράντα, του πρώτου οικιστή της Κοζάνης το 1644, (το οποίο κατεδαφίστηκε το 1911) εκτίθενται στο Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο της Κοζάνης. Εκεί, βρίσκονται επίσης ξυλόγλυπτα του αρχοντικού των Τακιατζήδων, αλλά και προπλάσματα από πλατείες, βρύσες, νοσοκομεία και μοναστήρια που έχουν κατεδαφιστεί.

Επιπλέον, έχει συγκεντρωθεί από τον Σύλλογο Κοζανιτών Θεσσαλονίκης «Ο Άγιος Νικόλαος» και το διευθυντή σύνταξης του περιοδικού «Ελειμιακά» Στράτο Ηλιαδέλη, πλήθος φωτογραφιών από αρχοντικά, τις οποίες είχε «τραβήξει» ο Αργύρης Κούντουρας, ο οποίος εργαζόταν στην εφορία της Βέροιας και την εφορία βυζαντινών αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης. «Σήμερα, που ο Αργύρης Κούντουρας δεν υπάρχει πια, οι 180 φωτογραφίες του δίνουν πολλές και πλούσιες πληροφορίες για τα αρχοντικά της περιοχής» υπογραμμίζει ο κ. Αγγέλης.

Δείγμα εξάλλου της αρχιτεκτονικής της Μακεδονίας αποτελεί και το Ασκηταριό του Οσίου Νικάνορα, το οποίο βρίσκεται σε περιοχή που θα κατακλυστεί για τη δημιουργία της λίμνης του Ιλαρίωνα. «Το ασκηταριό βρίσκεται σε ένα κοίλωμα βράχου και είναι αδύνατο να μεταφερθεί. Υπάρχει, όμως, μελέτη και θα γίνουν εργασίες αναστήλωσης των βράχων ώστε να μην καταστραφεί» σημειώνει χαρακτηριστικά ο κ. Αγγέλης. Η ελπίδα πλέον για τη διατήρηση του χαρακτήρα των αρχοντικών της Μακεδονίας βρίσκεται στα χέρια των νέων που κάθε καλοκαίρι παρακολουθούν με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα εργαστήρια θεωρητικής και πρακτικής αποκατάστασης παραδοσιακών κτιρίων που πραγματοποιούνται στον Πεντάλοφο του Βοΐου.

Περισσότερες ειδήσεις από τη Β. Ελλάδα: http://lpyrgos-vellada.blogspot.com